Inicjatywa lokalna to nowa forma realizacji zadań publicznych przez administrację samorządową we współpracy z mieszkańcami wprowadzona do Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w 2010 roku (art. 2 pkt. 4)
Obywatele, którzy uznają, że na terenie zamieszkiwanej przez nich jednostki samorządu konieczna jest określona inwestycja lub działania występują z wnioskiem w tej sprawie do organu wykonawczego jednostki samorządu terytorialnego. Z wnioskiem takim mieszkańcy mogą wystąpić jako grupa nieformalna lub za pośrednictwem lokalnej organizacji pozarządowej.
Zakres zadań, które mogą być realizowane poprzez inicjatywę lokalną został określony w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003r. z późn. zm.) dość szeroko (art. 19 b1). Może to być:
- budowa, rozbudowa lub remont dróg, kanalizacji, sieci wodociągowej, budynków oraz obiektów architektury stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego;
- działalność charytatywna,
- podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej,
- pielęgnowanie polskości oraz rozwój świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej,
- działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego,
- promocja i organizacja wolontariatu,
- edukacja, oświata i wychowanie,
- działalność w sferze kultury fizycznej i turystyki, ochrony przyrody, w tym zieleni w miastach i wsiach, porządku i bezpieczeństwa publicznego.
Nowość wprowadzona do ustawy polega na tym, że w ramach inicjatywy lokalnej mieszkańcy przychodzą nie tylko z pomysłem na realizację konkretnego przedsięwzięcia, ale deklarują współudział w jego realizacji. Współudział może polegać na świadczeniu pracy społecznej, na świadczeniach pieniężnych lub rzeczowych. Świadczeniem pieniężnym są wpłaty na rachunek gminy, które będą przeznaczone na realizację danego przedsięwzięcia. Świadczeniem rzeczowym może być na przykład – dokumentacja budowlana wykonana na zlecenie mieszkańców, która posłuży gminie do zrealizowania inwestycji, nagrody w konkursie podczas festynu, ławki do parku, zakupione przez inicjatorów.
Jeżeli organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego uzna celowość wniosku z punktu widzenia potrzeb społeczności lokalnej, zawiera z wnioskodawcą umowę na czas określony o wykonanie inicjatywy lokalnej. Ustawa nie przewiduje narzucania wzoru umowy o realizację inicjatywy lokalnej, pozostawiając swobodę jej kształtowania stronom na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. W umowie powinny zostać opisane m.in. zobowiązania wnioskodawcy, które mogą polegać na świadczeniu pracy społecznej, na świadczeniach pieniężnych lub rzeczowych oraz zobowiązania samorządu, który może przekazać mieszkańcom rzeczy potrzebne do wykonania inicjatywy lokalnej (np. sprzęt budowlany potrzebny do remontu nawierzchni ulicy albo sadzonki do nasadzeń zieleni) – na podstawie umowy użyczenia, na czas trwania umowy. Jeśli rolą samorządu będzie sfinansowanie części realizacji zadania, musi to znaleźć odzwierciedlenie w umowie. Dokumenty potrzebne do przeprowadzenia inicjatywy lokalnej (np. harmonogram prac i kosztorys) opracowują wspólnie organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego i wnioskodawca. Szczegółowy podział obowiązków przy opracowywaniu tych dokumentów również będzie określony w umowie.
Należy podkreślić, że przy realizacji inicjatywy lokalnej samorząd nie przekazuje wnioskującym mieszkańcom lub organizacjom dotacji (pieniędzy). Wspiera ich w inny sposób – rzeczowo, organizacyjnie. Jeśli rolą samorządu w ramach realizacji inicjatywy lokalnej będzie zabezpieczenie wkładu finansowego, to nie trafi on do wnioskodawców, tylko jest wydatkowany bezpośrednio przez organ wykonawczy zgodnie z prawem zamówień publicznych. .
